Wybór, opracowanie, druk, promocja i kolportaż książki Stanisławy Sowińskiej „Gorzkie lata”

Celem projektu jest udostępnienie odbiorcom niepublikowanych dotąd (poza krótkimi fragmentami zamieszczonymi w kwartalniku „Karta” nr 37, 2003) wspomnień Stanisławy Sowińskiej (ur. 1912 jako Chana Zalcman w Łodzi, zm. 2005 we Francji). Zapiski, zatytułowane przez samą autorkę „Gorzkie lata”, stanowią poruszające świadectwo skomplikowanych polskich losów oraz kondycji jednostki wobec jednego z najtrudniejszych doświadczeń XX wieku – stalinowskiego totalitaryzmu.
Autorka, pochodząca z niezamożnej, żydowskiej rodziny, w młodości zaangażowała się w działalność komunistyczną. Podczas II wojny światowej pracowała w Oddziale Informacji Sztabu Głównego Gwardii Ludowej, a po 1944 roku objęła wysoką funkcję w Głównym Zarządzie Informacji WP. Jako bliska współpracowniczka Mariana Spychalskiego została w październiku 1949 aresztowana. Do grudnia 1954 więziona była w więzieniu mokotowskim oraz w specjalnym obiekcie „Spacer” w Miedzeszynie. Zgodnie z planami kierownictwa PZPR oraz Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego jej zeznania odegrać miały znaczącą rolę w tzw. sprawie Gomułki oraz „odchylenia prawicowo-nacjonalistycznego” w partii. Po zwolnieniu występowała jako świadek na procesie Anatola Fejgina, Romana Romkowskiego i Józefa Różańskiego, następnie pracowała w PWN. Od 1981 roku do śmierci mieszkała we Francji.

Wspomnienia Stanisławy Sowińskiej, przechowywane obecnie w Zakładzie Rękopisów Biblioteki Narodowej, liczą 567 stron maszynopisu i rękopisu oraz 96 stron notatek i dopisków. Obejmują okres 1947–1957, a więc nie tylko czas spędzony w więzieniu, lecz także narastającą paranoję i „osaczanie” Sowińskiej przed aresztowaniem oraz zawiedzione nadzieje na zwycięstwo sprawiedliwości w okresie „odwilży”. Autorka pisała je od połowy lat 50. do roku 1993. Choć pracę tę zaczęła za zachętą Władysława Gomułki, jej rezultat nie mógł, z przyczyn politycznych, ukazać się drukiem.

Autorka, mimo braku formalnego wykształcenia, używa dynamicznego języka o dużej wartości narracyjnej, przez co jej wspomnienia, w niezwykle plastyczny sposób oddające szczególnie realia więzienne, nabierają bardzo dużego waloru literackiego. W wymiarze merytorycznym ogromna wartość tych zapisków przejawia się na kilku polach. Wspomnienia Sowińskiej dotykają bowiem m.in.: jednostkowego losu skonfrontowanego z Wielką Historią w jednej z jej najbardziej dramatycznych odsłon, jakim było tworzenie i umacnianie totalitarnego systemu stalinowskiego.

Uwagę czytelników przyciągnie tu odwaga i bezkompromisowość autorki, która przez ponad 5 lat nie dała się złamać mimo psychicznej i fizycznej presji ze strony śledczych i władz oraz nieustająco prowadziła walkę o zachowanie własnej godności; konieczności przewartościowania przez autorkę dotychczasowej ścieżki życiowej od pełnego wiary i nadziei zaangażowania w walkę o lepszy świat po rozczarowanie jej rezultatem; mechanizmów funkcjonowania totalitaryzmu w wydaniu polskim: paranoicznej podejrzliwości, dowolnego fabrykowania prawdy, strachu i przemocy dotykających nie tylko ofiar, lecz także i sprawców; postaw, działań i przekonań konkretnych i kluczowych dla najnowszych dziejów Polski postaci historycznych – Władysława Gomułki, Mariana Spychalskiego, Romana Romkowskiego, poszczególnych funkcjonariuszy Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego. Autorka nie przedstawia ich jako odległych, rozmytych figur, lecz maluje ich wyraziste portrety.
Wspomnienia Sowińskiej w unikatowy sposób łączą więc wartość poznawczą z przejmującym wyznaniem osobistym. „Gorzkie lata” można będzie odczytywać zarówno jako uniwersalną opowieść o doświadczeniu granicznym dla ludzkiej psychiki i tożsamości, postawach wobec przemocy, zniewolenia oraz życiowego rozczarowania – jak i jako niezwykle ważne źródło do najnowszej historii Polski.