Archiwum zostało powołane przy Ośrodku KARTA w listopadzie 1991 jako Archiwum Peerelu, mające za zadanie gromadzenie i udostępnianie źródeł opisujących życie społeczne w Polsce lat 1956–89. Są to głównie materiały dotyczące oporu wobec władzy komunistycznej, dotyczące kolejnych przełomów lat 1956, 1968, 1970, 1976 oraz opozycji demokratycznej i „Solidarności”.
Archiwum Opozycji chce ocalić druki, dokumenty, świadectwa, zdjęcia, które zapisują działalność środowisk opozycyjnych wobec systemu PRL. Dzięki wieloletniej pracy archiwalnej Ośrodka, miejsce to stało się ogólnopolskim centrum takiej dokumentacji.
W maju 1998 Archiwum Peerelu zmieniło nazwę na Archiwum Opozycji i prowadzi szeroką akcję związaną z dokumentacją oporu wobec totalitaryzmu w Polsce.
Na nasz apel, opublikowany w mediach, odpowiedziało wiele osób i środowisk, nadsyłając unikatowe materiały i informacje dotyczące opozycji. Obok cennych kolekcji osobistych przekazanych m.in. przez Jacka Kuronia i Adama Michnika (głównie materiały zarekwirowane w latach 70. i 80. przez SB, zwrócone przez UOP), nasze zbiory zasiliły dokumenty dotyczące działalności Komitetu Obywatelskiego przy Lechu Wałęsie, ROPCiO, Komitetu Helsińskiego, Federacji Młodzieży Walczącej, WiP, NZS, niezależnego ruchu wydawniczego oraz tysiące egzemplarzy podziemnej prasy i książek. Dzięki przejęciu archiwum redakcyjnego „Biuletynu Informacyjnego” KOR z lat 1978–80 powstała unikalna kolekcja Komitetu Obrony Robotników.
Nasze archiwum współpracuje przy wymianie i uzupełnianiu zbiorów z partnerami w Polsce i za granicą. Są to m.in. Biblioteka Narodowa, Biblioteka Jagiellońska, Forschungsstelle Osteuropa przy Uniwersytecie w Bremie, Open Society Archives w Budapeszcie, Stowarzyszenie Archiwum Solidarności, Archiwum Komisji Krajowej „Solidarności” w Gdańsku.
Zbiory Archiwum Opozycji w Ośrodku KARTA zawierają (stan na czerwiec 2009):
– 5353 książek i broszur II obiegu;
– 3450 tytułów czasopism i gazetek II obiegu (ponad 30 tysięcy pojedynczych egzemplarzy);
– 600 kaset magnetofonowych;
– 73 kolekcje osobiste;
– 2474 teczki osobowe;
– 119 zespołów środowiskowych;
– 147 zespołów tematycznych;
– ponad 300 plakatów oficjalnych i z II obiegu;
– ponad 1000 okolicznościowych kart pocztowych II obiegu;
– około 2100 znaczków poczty podziemnej;
– ponad 400 eksponatów o charakterze muzealnym (znaczki przypinane, oporniki, biżuteria patriotyczna, transparenty, opaski strajkowe, pamiątki z obozów internowania i więzień, sprzęt drukarski);
– ponad 5000 zdjęć przedstawiających ludzi, wydarzenia i miejsca związane z działalnością opozycyjną (znajdują się w odrębnym zbiorze fotografii);
– ponad 1200 wspomnień, dzienników i relacji dotyczących Polski lat 1944–90.
Zbiory są stale uzupełniane i porządkowane. Aktualne informacje o zasobie dostępne są w bazach komputerowych Ośrodka KARTA (niebawem większość danych zostanie przeniesiona do internetu). Zgromadzona kolekcja publikacji ukazujących się w Polsce poza cenzurą w latach 1976–90 jest jedną z największych w kraju. Stale dopełniane są kolekcje osobiste i środowiskowe. Wszystkie zasoby pochodzą z darowizn, przekazanych przez blisko dwa tysiące osób.
Udostępnianie zbiorów:
– pracownia naukowa czynna jest od poniedziałku do środy w godz. 9.30–16.30;
– materiały można zamówić, wcześniej pisząc pod adresem: archiwum@karta.org.pl lub telefonicznie: (0 22) 848 07 12 (lub końcówka 28 albo 61);
– miesięczna przerwa wakacyjna trwa w okresie lipiec–sierpień;
– nie ma wymogów formalnych w dostępie do akt;
– istnieje możliwość reprografii — odpłatna wg cennika OK.
Duża część zbiorów Archiwum Opozycji będzie sukcesywnie udostępniana także on-line — za pośrednictwem działającej od 1 grudnia 2009 Biblioteki Cyfrowej Ośrodka KARTA. W latach 2009-2013 umieszczono w niej około 120.000 stron skanów dokumentów z kolekcji osobistych i środowiskowych Archiwum. W roku 2014 prace poszerzania dostępu do zbiorów AOK poprzez ich udostępnianie w Bibliotece Cyfrowej będą nadal kontynuowane.
Katalogi i inwentarze zbiorów Archiwum Opozycji
Katalogi zbiorów Archiwum Opozycji (do 1990 roku), uwzględniające czasopisma, nagrania fonograficzne i książki II obiegu oraz wykazy kolekcji środowiskowych i osobistych, a także wykazy zespołów tematycznych, zawierających dokumenty dotyczące przejawów oporu wobec systemu w PRL zostały sfinansowane przez Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Katalog zbiorów Archiwum Opozycji. t. II — Kolekcje osobiste, tematyczne i środowiskowe
Katalog zbiorów Archiwum Opozycji. t. III — Wydawnictwa drugiego obiegu (nagrania fonograficzne, plakaty, ulotki, pocztówki, banknoty i znaczki)
Katalog zbiorów Archiwum Opozycji. t. V — Archiwum Federacji Młodzieży Walczącej
Katalog zbiorów Archiwum Opozycji. t. VI — Czasopisma drugiego obiegu
Katalog zbiorów Archiwum Opozycji. t. VII — Książki drugiego obiegu
Katalog kolekcji Dzienniki pisane po polsku w XX wieku
Inwentarze kolekcji, których opracowanie zostało dofinansowane przez Naczelnego Dyrektora Archiwów Państwowych w ramach konkursów "Wspieranie działań archiwalnych":
Inwentarz wspomnień Archiwum Opozycji
Inwentarz Kolekcji Ewy z Tarasiewiczów Stępniakowej
Inwentarz Kolekcji Zdzisława Najdera
Inwentarz kolekcji "Komitet Helsiński w Polsce"
Inwentarz Kolekcji Stowarzyszenia "Archiwum Solidarności"
Inwentarz kolekcji Jerzego Jedlickiego
