Wręczono III Nagrodę KARTY im. Katarzyny i Janusza Miernickich

10 października 2022, podczas Jubileuszowej Gali 40-lecia KARTY, po raz trzeci uroczyście wręczono Nagrodę KARTY im. Katarzyny i Janusza Miernickich – za działania na rzecz pamięci historycznej, służące wspólnocie obywatelskiej. Nagroda jest przyznawana osobie, która w swojej aktywności, dokonaniach czy też w postawie kieruje się szeroko rozumianymi ideami i wartościami upowszechnianymi przez Fundację Ośrodka KARTA. Laureat/ka otrzymuje nagrodę w wysokości 30 tysięcy zł oraz dyplom.

Laureatem III. Nagrody KARTY został Kamil Kmak z Krakowa/Grybowa, a finalistami Mariusz Sawa z Lubelszczyzny i Katarzyna Winiarska z Warszawy/Białowieży. Po wręczeniu Nagrody, z laudacją na cześć Kamila Kmaka wystąpiły Ewa Teleżyńska-Sawicka oraz Ewa Łuczyńska, które zgłosiły jego kandydaturę.

Fundatorem Nagrody jest Janusz Miernicki, warszawski przedsiębiorca, od dzieciństwa związany z Mokotowem. Od samego początku istnienia Ośrodka, wraz z żoną Katarzyną, przyglądał się działalności, w ramach której KARTA chroni i upowszechnia historię widzianą z perspektywy jednostki, działając na rzecz budowania porozumienia i wspólnoty obywatelskiej. W 2018 roku Janusz Miernicki zdecydował, że chce nagradzać osoby, które – podobnie jak KARTA – działają na rzecz pamięci historycznej. Dla uczczenia zmarłej w 2007 roku Katarzyny Miernickiej, Nagroda KARTY nosiła jej imię; od listopada 2021 – po śmierci Fundatora – przyjęła imię obojga małżonków.

W roku 2019 laureatem został Mirosław A. Supruniuk z Torunia, a wśród finalistów byli także Justyna Biernat z Tomaszowa Mazowieckiego, Grażyna Patryn z Krokowej oraz Wojciech Olejniczak ze Zbąszynia. W roku 2020 laureatem został Mariusz Sokołowski z Wasilkowa/Białegostoku, a finalistami byli Longin Graczyk z Gniewkowa oraz Bożena Szroeder z Sejn.

Laureat i finaliści III Nagrody KARTY oraz laudacja na cześć laureata:

LAUREAT:

KAMIL KMAK, Kraków/Grybów – społecznik, regionalista, manager projektów, autor i redaktor Społecznego Archiwum Grybowa, założyciel i prezes stowarzyszenia „Saga Grybów”, inicjator lokalnych przedsięwzięć, kładący szczególny nacisk na budowanie mostów pomiędzy ludźmi różnych kultur i mentalności. Pracując zawodowo w Krakowie, powraca stale do rodzinnego  Grybowa w Beskidzie Niskim, by gromadzić zbiory dotyczące historii społeczności, prowadzić działania edukacyjne wśród grybowian na miejscu i tych rozsianych po świecie, upamiętniać fakty historyczne i zapomniane postacie z różnych grup społecznych, wspólnot kulturowych i religijnych zamieszkujących Grybów i jego okolice dawniej i obecnie. 

W 2010 roku współtworzył biografię Ocalałego z Zagłady grybowianina The Horse Adjutant. W ciągu ostatnich 12 lat zebrał imiona i nazwiska ponad 3000 grybowskich Żydów, w tym ponad 1700 ofiar Zagłady. Nagrywa wywiady z mieszkającymi na kilku kontynentach dawnymi mieszkańcami Grybowa i ich potomkami, porządkuje opuszczony żydowski cmentarz. Publikuje w prasie, nagrywa audycje radiowe, dociera do różnorodnych grup odbiorców. W sieciach społecznościowych tworzy grupy i portale łączące ludzi różnych wiar, języków i przynależności – w tym odnalezionych, rozproszonych po świecie ponad 30 rodzin grybowskich Żydów, a także Łemków – mniejszości wysiedlonej z okolic Grybowa w czasie akcji „Wisła”. Tworzy przestrzeń spotkania między nimi a dzisiejszymi mieszkańcami również podczas ich wizyt w Grybowie, upamiętnień, prelekcji, wystaw i warsztatów artystycznych.

W latach 2020 i 2021 w ramach działalności Stowarzyszenia „Saga Grybów” rozwinął projekt murali artysty Arkadiusza Andrejkowa „Cichy Memoriał”. W ramach projektu artystyczno-historycznego „Cichy Memoriał – Grybowska Saga” na ulicach Grybowa i w okolicznych wsiach, na ścianach użyczonych przez mieszkańców i firmy budynków powstały murale przedstawiające osoby lub całe rodziny reprezentujące różne grupy społeczne, religijne, kulturowe i językowe – Łemków, Żydów, polskich katolików, ofiary Zagłady, Katynia, akcji „Wisła”, partyzantów Armii Krajowej, a także lokalnych społeczników i artystów. Projekt ten, dzięki międzykulturowemu wymiarowi, ma charakter antydyskryminacyjny, uczy szacunku i doceniania różnorodności – poprzez prezentację postaci różnych kultur i religii ważnych dla historii Grybowa stara się łączyć mieszkańców, przekazywać wartości uniwersalne.

FINALIŚCI:

MARIUSZ SAWA, Lubelszczyzna – historyk, doktor nauk humanistycznych, publicysta piszący o historii relacji polsko-ukraińskich, a także działacz społeczny, zajmujący się wydobywaniem z niepamięci prawosławnych cmentarzy historycznej Ziemi Chełmskiej. Od kilku lat pracuje fizycznie przy renowacji zabytkowych nekropolii, a także przy tworzeniu elektronicznego  rejestru cmentarzy i miejsc pochówku Ukraińców w dzisiejszej Polsce. 

Autor książek, artykułów i filmów, w tym o zbrodni oddziałów polskiego podziemia na ukraińskich cywilach w Sahryniu (10 marca 1944) oraz o działalności Ukraińskiej Powstańczej Armii. Podejmowane inicjatywy mają charakter oddolny i charakteryzują się wyjątkową wrażliwością względem odczuć osób, które ucierpiały w wyniku tych wydarzeń, ale także są ukierunkowane na zachowanie materialnego, sakralnego dziedzictwa przodków – zwłaszcza tam, gdzie w związku z powojennymi wysiedleniami zabrakło naturalnych opiekunów. Zależy mu na oddaniu pamięci ofiarom, niezależnie od ich narodowości czy wyznania.

KATARZYNA WINIARSKA, Warszawa/Białowieża – animatorka kultury i edukatorka, doktorantka w Szkole Doktorskiej Nauk Społecznych UW, współtwórczyni i współprowadząca Uniwersytet Powszechny im. Jana Józefa Lipskiego w Teremiskach koło Białowieży i Teatr w Stodole tamże, należy do grona Liderek i Liderów Dialogu. Zajmuje się badaniem historii Żydów w Białowieży (pisze o tym doktorat) i działa na rzecz przywracania pamięci o nich. Stworzyła Wirtualne Muzeum Historii Żydów w Białowieży (www.jewish-bialowieza.pl), wspólnie z reżyserką Joanną Troc zrealizowała spektakl z dziećmi i młodzieżą z Białowieży oparty na zebranych przez siebie opowieściach mieszkańców. Postawiła pomnik i tablicę poświęcone pamięci Żydów z  Białowieży, które odsłoniła z udziałem 30 potomków. Odnalazła Ocalałego i nagrała z nim wywiad, który zasilił archiwum Yad Vashem i ŻIH. Od sierpnia 2021 jako aktywistka Grupy Granica niesie pomoc humanitarną uchodźcom w Puszczy Białowieskiej oraz współtworzy kolektyw Badaczki i Badacze na Granicy.

LAUDACJA:

Ewa Teleżyńska-Sawicka:

W Grybowie, podobnie jak w innych miastach południowo-wschodniej Małopolski - przed wojną wielokulturowych, polskich, żydowskich, łemkowskich - wojna zmieniła wszystko. Żydzi zostali zamordowani, Łemkowie wysiedleni i dziś niewiele zostało po nich śladów. Byłoby ich jeszcze mniej, gdyby nie.... Kamil Kmak, urodzony w 1989 roku, od początku życia związany z Grybowem. Nawet gdy wyjechał stamtąd na studia do Krakowa, gdzie teraz mieszka, wciąż do swojego rodzinnego miasta powraca. Celem – a właściwie misją – Kamila stało się przywrócenie pamięci o wielobarwnym Grybowie, łączenie przeszłości żydowskiej, łemkowskiej i polskiej, splatanie ich w jedną, wspólną nić - tak jak kiedyś żyjące tu różne grupy wyznaniowe i kulturowe tworzyły jedną społeczność.
Kamil prowadzi stronę społecznościową na FB, obserwowaną przez tysiące odbiorców, cyfrowe Społeczne Archiwum Grybowa na portalu „Saga Grybów” oraz stowarzyszenie o tej samej nazwie. Przypomina Grybowianom o ich dawnych sąsiadach, młodzieży opowiada o bogatej wielokulturowej przeszłości miasteczka. Gromadzi zbiory dotyczące historii tutejszych społeczności, utrzymuje kontakt z dawnymi mieszkańcami i ich potomkami rozsianymi po świecie. Kamil i jego współpracownicy w ramach Stowarzyszenia „Saga Grybów” upamiętniają fakty historyczne i pogrążone w zapomnieniu postacie z różnych wspólnot etnicznych i religijnych zamieszkujących Grybów i jego okolice. Współpracują z miejscowymi władzami w przywracaniu tożsamości i pamięci zarówno konkretnych osób, jak rodzin oraz całych społeczności.
Kamil Kmak współtworzył biografię ocalałego z zagłady żydowskiego chłopca z Grybowa, Stephena Shoostera, opublikowaną w 2010 r. pod tytułem „The Horse Adjutant”. Po tej publikacji udało mu się nawiązać kontakty w rozsianymi po świecie grybowianami, zapraszać ich na uroczystości do Grybowa i budować społeczność potomków tutejszych Żydów. Nagrywa wywiady z dawnymi mieszkańcami Grybowa na kilku kontynentach, gromadzi wspomnienia, korespondencję, historie Ocalałych, ich zdjęcia rodzinne. Przygotowuje też publikację „Księgi Pamięci” o żydowskiej społeczności Grybowa, która dla tego miasteczka nigdy nie została napisana, bo tak niewielu ich ocalało i tak bardzo się po wojnie rozproszyli po świecie. Na razie istnieje ona jako projekt „Ksiąg Nienapisanych”, który będzie stopniowo publikowany w Internecie.
Kamil Nagrał kilkadziesiąt godzin wywiadów z najstarszymi, 80- i 90-letnimi mieszkańcami Grybowa, zdigitalizował tysiące starych fotografii, zebrał wiele dokumentów, listów, szkiców i map.
Od 2013 roku wraz z rodziną, przyjaciółmi ze stowarzyszenia i wolontariuszami opiekuje się grybowskim cmentarzem żydowskim. Pomaga w tym coraz większa grupa osób. W 2021 roku Stowarzyszenie „Saga Grybów” dołączyło do ogólnopolskiej Koalicji Opiekunów Cmentarzy Żydowskich.
Jedno z najbardziej imponujących dokonań Kamila to zebranie w ciągu ostatnich 10 lat ponad 3000 imion i nazwisk zupełnie zapomnianych grybowskich Żydów, w tym ponad 1700 ofiar Zagłady. Imiona i nazwiska 1774 osób zostały umieszczone na pomniku na cmentarzu żydowskim, a jego uroczyste odsłonięcie odbyło się 27 sierpnia 2019 roku, w ramach drugiej edycji projektu Dariusza Popieli „Ludzie, nie liczby”. Grybowskim Żydom przywrócono to co dziś jest jeszcze możliwe - pamięć.

Ewa Łuczyńska:

Kamil Kmak publikuje w prasie, nagrywa audycje radiowe, dociera do różnych grup odbiorców poprzez rozmaite, do nich dostosowane media. W sieciach społecznościowych tworzy grupy i portale łączące ludzi różnych wiar, języków i przynależności – w tym ponad 30 rodzin rozproszonych po świecie Żydów ocalałych z regionu Grybowa, a także Łemków, mniejszości wysiedlonej z okolic Grybowa w czasie akcji „Wisła”.
W latach 2020 i 2021 - pomimo pandemii - Kamil w ramach działalności Stowarzyszenia „Saga Grybów” rozwinął projekt murali artysty Arkadiusza Andrejkowa „Cichy Memoriał”. Na ulicach Grybowa i w okolicznych wsiach, na ścianach budynków użyczonych przez mieszkańców i firmy, powstały murale przedstawiające osoby lub całe rodziny reprezentujące różne grupy społeczne, religijne, kulturowe i językowe – Łemków, Żydów, Polaków, ofiary Zagłady, Katynia, akcji „Wisła”, partyzantów Armii Krajowej, a także lokalnych społeczników i artystów. Projekt ten nie tylko jest wyrazem lokalnego patriotyzmu i wspomnieniem lokalnych bohaterów i ofiar, ale przez swój międzykulturowy wymiar ma charakter antydyskryminacyjny, uczy szacunku i doceniania różnorodności na przykładzie dawnej Rzeczpospolitej wielu narodów. Poprzez prezentację postaci różnych kultur i religii ważnych dla historii Grybowa stara się łączyć mieszkańców i przekazywać wartości uniwersalne.
Kamil i jego przyjaciele z Sagi Grybów co roku w sierpniu organizują obchody rocznicy zagłady grybowskich Żydów. W tym roku, z okazji 80. rocznicy tego wydarzenia, obchodzonej wyjątkowo uroczyście, przygotowali w ramach projektu "Wykorzenieni/Ukorzenieni" kilkanaście wydarzeń. To były wystawy, warsztaty, lekcje, spacer edukacyjny, sadzenie drzew, koncert, goszczenie potomków grybowskich Żydów. Wydano kilka publikacji, a także zorganizowano plenerową wystawę przedstawiającą sztukę Ocalałych z Zagłady Grybowian w pierwszym, drugim i trzecim pokoleniu.
Koniecznie trzeba tu wymienić zespół tworzący Stowarzyszenie „Saga Grybów”. Są to: Anna Kurdzielewicz, Piotr Kurdzielewicz, Anna Boruch, Iwona Niepsuj, Katarzyna Winiarczyk, Justyna Sekuła, Ewa Andrzejewska, Marcin Przetacznik, Andrzej Kmak, Agnieszka Kmak, i oczywiście Kamil Kmak. Ich działania są i pozostaną inspiracją dla innych kustoszy pamięci w całej Polsce.
Wszystkie te przedstawione wyżej prace Kamil Kmak – i jego współpracownicy - podejmują z nadzwyczajną wytrwałością i pracowitością, wykazując się wielką umiejętnością słuchania i empatią, można nawet powiedzieć – czułością wobec przeszłości.
Działają zgodnie z zasadą, którą Kamil określił następująco: Nie możemy naprawić całego świata, lecz po kawałku, wytrwale, zmieniamy nasze najbliższe otoczenie na takie, w którym chcemy żyć.
Życzymy Kamilowi i wszystkim członkom oraz współpracownikom „Sagi Grybów” siły do realizacji zamierzonych planów i spełniania marzeń, począwszy od odnowienia pięknej grybowskiej synagogi.
Dziękujemy Ci, Kamilu! Pamiętamy, że naprawianie swojego kawałka świata poprzez przywracanie pamięci o tych, którzy byli jego współobywatelami i naszymi sąsiadami, czyni go bogatszym, barwniejszym, bardziej tolerancyjnym i wrażliwszym – to zadanie nie tylko dla Ciebie i Twoich współpracowników, ale dla każdego z nas… dokładniej, dla nas wszystkich i każdego z osobna….